Demokratik ulusun örneği:CIZÎR KANTONU
 

Demokratik Özerkliğin ilanından sonra 3 bölgeye ayrılan Rojava’da en büyük kanton, Cizîr kantonu. Cizîr kantonunun içerisinde Dêrik, Girkê Legê, Tirbespiyê, Qamişlo, Amûdê, Dirbêsiyê, Serêkaniyê ve Til Temir yer alıyor. Cizîr kantonunun batıdaki sınırı ikinci Arap kemeri olan Girê Spî’den (Til Ebyad) başlıyor. Doğuda Güney Kürdistan sınırına kadar, güneyde Hesekê’den başlayıp Şirnex’in (Şırnak) Cizîr (Cizre) ilçesi ile Mêrdîn’in (Mardin) Nisêbîn (Nusaybin) hattı boyunca devam ediyor. Bölge; farklı etnik ve inanca sahip insanlardan oluşuyor. Kürt, Arap, Süryani (Arami, Keldani Asuri), Êzidî, Dürzi gibi halklar ve inançlar yer alıyor. Rojava Toplumsal Sözleşmesi kabul edildikten sonra Cizîr kantonunun merkezi Qamişlo olarak belirlendi. Toplumsal Sözleşme’de; Kürtçe, Süryanice ve Arapça resmi dil olarak kabul edilirken, diğer dillerin öğretilmesi de karara bağlandı. Şimdi sırasıyla Cizîr kantonundaki kentleri tanıyalım.

Sessiz bir şehir: Tirbespiyê

Resmiyette Qamişlo’ya bağlı olan Tirbespiyê kentine rejim “al-Qahtaniya” ismini vermişti. Küçük bir kent olan Tirbespiyê, ismini Êzidî beyaz mezar taşlarından alıyor. Şehir ismini; Kürtçe’deki “tirbe” mezar ve “spî” beyaz kelimelerinden alıyor. Til Marûf nahiyesi de Tirbespiyê’ye bağlı. Kentin nüfusunun yaklaşık olarak 50 bin olduğu tahmin ediliyor. 40’a yakın köyün bulunduğu Tirbespiyê kentten ziyade köyleriyle tanınan bir şehirdir. Aşê avê, Bexçê Mezin, Borkê Kehran, Bîra Artiwazî, Camiya Mele Îsa ve Dêra filehan isminden çokça bahsettiren köylerdir. Burada Kürtler, Araplar, Süryaniler ve Asuriler birlikte yaşıyor. Rojava genelinde Tirbespiyê’yi ve insanlarını sorduğumuzda, aldığımız cevap genellikle “sessiz ve suskun insanların şehri” tanımlamasıyla karşılaşıyoruz. Rojavalılar Tirbespiyê halkının çok fazla konuşmayan ve değerlerine bağlı insanlar olarak tanımlıyor.

‘Şairler ve deliler kenti’

Amûdê, diğer adıyla Kanî Dara, Rojava’nın en eski kentlerinden birisidir. Hesekê’ye bağlı olan kentin nüfusu; etrafındaki 156 köyle beraber 200.000’i buluyor. Geçimini pamuk, buğday, soğan ve mercimek üreticiliğiyle yapan kentte; Kürtler, Araplar, Asuriler ve Êzidîler birlikte yaşıyor. Kentin güneyinde daha çok Êzidîler yaşamakta. Rojavalılar Amûdê’yi tanıtırken veya tanımlarken hafif bir tebessümle “şairler ve deliler kenti” diye söze başlarlar. Ehmed Huseynî, Helîm Yûsiv, Abdulkadir Musa, Ismaîl Kûsa, Nezîr Melle, Yûnis Hakîm ve Joseph Hemê en çok tanınan şair ve yazarlarıdır.

Geceyarısı hayaleti Amûdê’de

Kentte 13 Kasım 1960 tarihinde çoğunluğu ilkokul öğrencisi yüzlerce çocuğun bir Mısır korku filmi olan “Geceyarısı Hayaleti”ni izlediği Amûdê şehrindeki sinemada çıkan yangında 283 Kürt çocuğu yaşamını yitirdi. Amûdê kaymakamı şehirdeki tüm ilkokul çocuklarının; geliri Fransız sömürge yönetimine karşı bağımsızlık mücadelesi veren Cezayirlilere bağışlandığı korku filmini izlemesine karar vermişti. Sinemada çıkan şüpheli yangın, kapıların kilitli olması ve her nedense itfaiyenin gelmemesi 283 Kürt çocuğunun yaşamını yitirmesine neden olmuştu.

Cizîr kantonunun diğer kenti de siyasetçileri ile ünlü Dirbêsiyê kentidir. Amûdê’ye yakın olduğundan dolayı coğrafik özellikleri ve temel uğraşı alanları da Amûdê’ye yakındır. Ebu Raseyn nahiyesinin de bağlı olduğu kentte, Kürtler, Süryaniler ve Araplar birlikte yaşamaktadır. Siyasetçileriyle tanınan kent, halk arasında “bajarê milyon derewînan” (milyonlarca yalanın kenti) şeklinde latifelere de konu olmuştur.
 

Devrimin Waşokanî’si

Kantonun diğer bir kenti de Serêkaniyê’dir (En eski adı da Orkêş’tir). Yani “Xweş Kani, Waşokani” Riha’nın (Urfa) Serêkanî (Ceylanpınar) ilçesinin diğer parçası. Etrafındaki köylerle birlikte 200 binin üzerinde nüfusu bulunan kentte; Kürtler, Araplar, Ermeniler, Çeçenler, Çerkesler, Türkmenler, Süryaniler ve Asuriler birlikte yaşıyor. İnsanlığın ilk yerleşim yerlerinden olan Til Xelef beldesi buraya bağlıdır. Waşokanî aynı zamanda Mitannilerin başkentliğini de yapmış olan bir yerdir. Tarım ve hayvancılık bölgenin temel geçim kaynağını oluşturuyor. Tarihi yerleri ve pınarlarıyla ünlüdür. Serêkaniyê’nin Til Xelef dışından Menacir nahiyesi de var. Cizîr kantonunun küçük beldelerinden birisi de Kürtlerin, Asurilerin ve Arapların birlikte yaşadığı Til Temir’dir. 10 binin üzerinde nüfusu olan kent; eskiden hurma kervanlarının durağı olduğundan dolayı Girê Xurmeyan olarak da bilinir.

3 parçayı bağlayan kent: DÊRIK

Dêrik ya da Dêrika Hemko ismiyle bilinen kent, rejim tarafından da “Al-Malikiyah” diye adlandırılmıştı. Kente; burada bulunan bir kiliseden dolayı Kürtçe’de kilise anlamına gelen “dêr” kelimesinden türetilerek, Dêrik ismi verilmiş. Dêrik 90 km. Qamişlo’nun doğusunda yer alıyor. Zaxo, Cizîra Botan, Tirbespiyê ve Til Koçer kentleri arasında kalıyor. Başka bir deyişle Başûr, Bakûr ve Rojava Kürdistan’ın kesiştiği yerdir Dêrika Hemko. Kent, Hesinan Ovası üzerine kurulmuş. Suriye, Fransız sömürgesi iken buraya Dicle ilçesi deniliyordu. Dêrik, Dîcle (Ava Mezin) nehrine yakındır. 2011 yılında yapılan nüfus sayımlarına göre Dêrik’in nüfusu 185.098’dir. Ancak şu anda 400 binin üzerinde bir nüfusunun olduğu tahmin ediliyor. Girkê Legê, Rimêlan ve Çilaxa nahiyeleri de Dêrik’e bağlıdır. Dêrik kentine bağlı 200’ün üzerinde köy olduğu tahmin ediliyor. Bölgede tarım ve hayvancılık temel geçim kaynağını oluştururken, Suriye petrolünün yüzde 60’ı da bu bölgeden sağlanıyor. Ancak bölge halkı bundan yararlandırılmıyor. Bölgede sadece bin metre civarında bir yüksekliğe sahip Qereçox dağı bulunmaktadır. Tarım ürünleri olarak da genellikle buğday, arpa, mercimek, nohut ve pamuk ekilmekte. Bölgede ayrıca karpuz da çokça ekilen ürünler arasında. Dêrik, tarihi geçmişi olan bir kent. Bölgece tarihi binlerce yıl öncesine dayanan köprü, mağara ve köyler bulunmaktadır. Zembîlfiroş mağarası, Hemoker köyü, Pira Romê köprüsü ve yie Dicle nehri üzerindeki Bafê köprüsü buradaki başlıca tarihi mekanlardır ve geçmişi eskilere dayanmaktadır. Cizîr bölgesinde de Baas rejiminin şovenist uygulamaları devreye konuldu. Bölgede birçok Kürt yurttaşın arazileri ellerinden alındı. Topraklar dışarıdan getirilen Araplara verildi. Bölgedeki birçok Kürt aile de asimilasyon ve eritim politikaları gereği Arapların yoğun yaşadığı yerlere sürüldü. Bölgede aşiretçilik Rojava’nın diğer bölgelerine nazaran çok silikleşmiştir. Fakat yine de Hesinan, Herûna, Koçer, Torî, Abasî ve Omerke gibi aşiretler vardır. Bölgede Arapça resmi dil olsa da kullanılan yaygın dil Kürtçe’dir. Bölgenin, Silo Koro, Evdilezîzê Mihê, Mele Xelîl ve Seîdê Mele Xelîl ile Mihemed Teyyîb Tahir gibi dengbêj ve sanatçıları da çokça bilinmektedir. Bölgede Kürt yurtseverliği çok baskındır.

Devrimin başkenti: Qamişlo

Qamişlo Rojava’nın başkenti olarak kabul ediliyor. 2011 yılındaki nüfus sayımına göre nüfusu 440.412’dir. Fakat devrimden sonra nüfusun; 800 bine ulaştığı tahmin ediliyor. Til Hemis nahiyesi de Qamişlo’ya bağlı. Bir ticaret ve tarım kenti olan Qamişlo’da Kürtler, Araplar, Süryaniler, Asuriler ve Ermeniler birlikte yaşıyor. Kentin içerisinden Ceqceq nehrinin etrafında geniş sazlıklardan (kamış) dolayı kente Qamişlo isminin verildiği belirtiliyor. Qamişlo’nun en çok bilinen mahalleleri; Anteriye, Girnek, Girneka Biçûk, Hara Xarbi, Hileliye, Meyselon ve Qanat Swes’dir.

Kent 1926 yılında Toros Demiryolu çalışmaları sırasında Nisêbîn’den ayrıldı. 2004 yılında bir futbol karşılaşmasından sonra rejim, Kürtlere saldırmış 30’dan fazla Kürt katledilmişti. Çatışmalardan sonra Qamişlo kentinde serhildan gerçekleşmişti. Qamişlo serhildanı sonrası yüzlerce kişi yaralandı ve cezaevlerine atıldı. Rojava halkı, devrimin kendileri için o gün başladığını ve YPG örgütlenmesinin de özsavunma temelinde o zaman başladığını ifade ediyorlar. Kentin Çaxirbazar, Girê Leylên, Girê Mozan ve Til Berek gibi tarihi yerleri de vardır. Kentin tarihi Emevi ve Abasilere kadar gitmektedir. Qamişlo’nun en çok bilinen ve dinlenen sanatçısı Mihemed Şêxo’dur. Şêxo’nun “gül”e benzeterek “Ay lê gulê” diye seslendiği Kürdistan, bugün bir goncagül gibi Şêxo’nun diyarı Rojava’da yeniden açıyor.